Ο Ανέστης Λογοθέτης συγκαταλέγεται στους σημαντικότερους συνθέτες που προσπάθησαν να εξελίξουν το σύστημα της σημειογραφίας και καθιέρωσαν διαφορετική αντιμετώπιση της παρτιτούρας. Ανήκει, μαζί με τους Morton Feldman, Earle Brown, Sylvano Bussotti, Roman Haubenstock-Ramati και John Cage στους πρώτους συνθέτες που εισήγαγαν στη δεκαετία του 1950 οπτικά σύμβολα σε μια νέα μουσική σημειογραφία, την οποία ονόμασε «γραφική» και «πολυμορφική».

Από τη συμβατική σημειογραφία στη γραφική

Ξεκίνησε να γράφει με συμβατική σημειογραφία. Τα πρώτα 65 έργα (1944-1959) είναι γραμμένα για διάφορους συνδυασμούς οργάνων σε συμβατική σημειογραφία. Μικρή εξαίρεση αποτελεί το έργο Polynom (Πολυώνυμο) του 1957 για 5 ορχηστρικές ομάδες που το σχεδίασε αρχικά σε διαγράμματα.

Αυτό μαρτυρεί ότι το θέμα της γραφικής απεικόνισης της μουσικής τον απασχολούσε. Όμως όχι μόνο ως καταγραφή αλλά και ως δυνατότητα αναπαραγωγής. Στο βιβλίο του «Zeichen als Aggregatzustan» ("Τα γραφήματα ως βασικό δομικό υλικό"), που εξέδωσε το 1974 αναφέρει:

«Από χρονολογική άποψη ο Καντίνσκυ είναι ο πρώτος που στο βιβλίο του «Από το σημείο και τη γραμμή στην επιφάνεια» του 1926, προτείνει γραφικά στοιχεία ως μουσική σημειογραφία. Βέβαια ως μη μουσικός δεν μπορούσε να αξιοποιήσει την πρότασή του στη μουσική. Χρησιμοποιούσε περισσότερο τη μουσική ως έναυσμα για την απελευθέρωση της ζωγραφικής από την αναπαράσταση, ενώ ως μουσική εννοούσε αυτήν που συνδέεται με κλίμακες και τονικές συγχορδίες. Η προσπάθειά του να απεικονίσει γραφικά μερικά μέτρα από την 5^η Συμφωνία του Μπετόβεν απέτυχε λόγω της μη αντιστρεψιμότητας της πορείας: από την γραφική απεικόνιση δεν προκύπτει πάλι η μουσική την οποία απεικονίζει.»

Τον απασχολούσε επίσης η δυνατότητα να μην ορίζεται αυστηρά η μουσική μέσα από την παρτιτούρα αλλά να δίνει ελευθερίες στον εκτελεστή να ερμηνεύσει τη μουσική του δημιουργικά. Αναφέρει στο πιο πάνω βιβλίο του:

«Ο Earle Brown μας παρέδωσε την πρώτη γραφική καταγραφή από την οποία μπορεί να προκύψει μουσική. Η σύνθεσή του «December 52» (1952) στοχεύει να αποτελεί έναυσμα για μουσικό αυτοσχεδιασμό.
Ο John Cage όμως έγινε ο αντίπαλος της σειραϊκής μουσικής, εγκατέλειψε όλες τις θεωρίες για τον τρόπο σύνθεσης της μουσικής και έπιασε τα ζάρια: η τυχαιότητα καθόριζε τώρα τη διαμόρφωση της μουσικής. Ο Cage καταλύει έτσι μια παράδοση χιλιετιών της μουσικής ως προϊόν θεωρητικών κανόνων και εισάγει μέσω της εφαρμογής του τυχαίου σε μουσικό συμβάν μια μόνιμη επανάσταση. Κανένα έργο δεν μπορεί να είναι ίδιο διότι από μόνο του εξ ορισμού δεν μπορεί να επαναληφθεί.»

Αυτά τα δύο στοιχεία (γραφική καταγραφή και τυχαιότητα) ήταν που τον εντυπωσίαζαν, και συνεχίζει:

«Αυτή ήταν η κατάσταση της μουσικής και της σημειογραφίας της το 1959: από τη μία παραμόρφωση του πενταγράμμου και αποστασιοποίηση από αυτό (βλέπε τα έργα του Bussotti) και από τη άλλη προσέγγιση γραφικών και άλλων εικαστικών στοιχείων με στόχο το έναυσμα του αυτοσχεδιασμού. Τώρα είχε ωριμάσει ο χρόνος, για να ξεκινήσουν προβληματισμοί για τις δυνατότητες της σημειογραφίας, μέσα από την οποία η μουσική μπορεί να αποτυπωθεί ως πολύμορφη οντότητα που επιτρέπει την αναπαραγωγή της και τη σύνθεσή της. Ήταν η εποχή που ασχολήθηκα επισταμένως με τα προβλήματα της μουσικής καταγραφής και διαπίστωσα ότι τα γραφικά στοιχεία μπορούν να γίνουν αντιληπτά με τρεις τρόπους αν θέλουμε να τα χρησιμοποιήσουμε ως μουσική καταγραφή. Μπορούν να συμβολίσουν κάτι που σχετίζεται με την εννοιολογική τους μορφή. Μετά μπορούν να διεγείρουν συνειρμούς και τέλος να σηματοδοτήσουν οδηγίες.»

Στο έργο STRUKTUR-TEXTUR-SPIEGEL-SPIEL (10/1959) ο Λογοθέτης χρησιμοποιεί για πρώτη φορά εκτεταμένα γραφικά σύμβολα - ακόμη μη συστηματοποιημένα. Στο αμέσως επόμενο έργο του όμως (HIMMELSMECHANIK 1/1960) και για τα επόμενα 110 έργα του έως το τέλος της ζωής του χρησιμοποιεί αποκλειστικά ένα συνεπές καθορισμένο από αυτόν σύστημα γραφικής σημειογραφίας. Το σύστημα αυτό το περιέγραψε αναλυτικά στο βιβλίο του: «Zeichen als Aggregatzustan» («Τα γραφήματα ως βασικό δομικό υλικό»), που εξέδωσε το 1974.

Χαρακτηριστικά της γραφικής σημειογραφίας

Οι γραφικές παρτιτούρες του Λογοθέτη είναι ασπρόμαυρες. Αποτελούνται από ένα ή περισσότερα «μουσικά χαρτιά». Τα διάφορα γραφήματα είναι σχεδιασμένα στο χαρτί και ο εκτελεστής ακολουθεί μια προκαθορισμένη ή ελεύθερη πορεία σύμφωνα με τις οδηγίες των συμβόλων.

Στο σύστημα γραφικής σημειογραφίας ο Λογοθέτης χρησιμοποιεί τρεις βασικές κατηγορίες συμβόλων που μέσα από αυτές μπορεί να σηματοδοτήσει τη βασική ροή του έργου.

1) Σύμβολα τονικού ύψους:

Τα σύμβολα τονικού ύψους δίνουν τους φθόγγους που πρέπει να παίξει ο εκτελεστής. Οι φθόγγοι ορίζονται σε σχέση με τη βοηθητική γραμμή και το χρώμα σύμφωνα με τον παρακάτω πίνακα.

Έτσι όπου συναντά ο εκτελεστής το αντίστοιχο σύμβολο (ή παραλλαγή του βλ. κατ.) ξέρει πια νότα θα πρέπει να παίξει. Η επιλογή της οκτάβας αφήνεται στον εκτελεστή.

2) Παράγοντες συσχέτισης

Η δεύτερη κατηγορία αποτελείται από σύμβολα που συσχετίζονται με τις δυναμικές και την ποιότητα του ήχου. Οι πληροφορίες συσχετίζονται με το σχήμα του συμβόλου. Οι τελείες σημαίνουν σύντομους φθόγγους και οι μακριές γραμμές μακρείς. Οι δυναμικές συσχετίζονται με το μέγεθος. Η εναλλαγή χρώματος (μαύρο-άσπρο) αντιστοιχεί σε εναλλαγή ηχοχρώματος. Τέλος χρησιμοποιεί κάποια σύμβολα που παραπέμπουν εμφανώς στον τρόπο παιξίματος.

Τα σύμβολα αυτά αναπαριστώνται σε διάφορες θέσεις του χαρτιού και η διάρκειά τους συσχετίζεται με το μέγεθός τους και την όλη διάρκεια του έργου.

Οι παράγοντες συσχέτισης μπορούν να συνδυαστούν με τα σύμβολα τονικού ύψους καθορίζοντας έτσι ταυτόχρονα το ύψος και τον τρόπο εκτέλεσης, όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα:

3) Σήματα δράσης

Η τρίτη κατηγορία αποτελείται από γραφήματα σηματοδότησης (σινιάλων) δράσεων. Πρόκειται για γραμμές ή στίξεις που κινούνται στις δύο διαστάσεις του χαρτιού. Η κίνηση αυτή ακολουθείται από τα ηχοπαραγωγά μέσα (όργανα-φωνές) διαμορφώνοντας τις μουσικές δράσεις.

Ο ίδιος αποσαφηνίζει ότι τα σήματα δράσης και τα σύμβολα διαφέρουν. Τα σήματα είναι γραφήματα εντολών που καθοδηγούν μια δράση με μεταβλητό ηχητικό αποτέλεσμα, ενώ τα σύμβολα καθορίζουν συγκεκριμένα ύψη και ποιότητες και η μόνη ελευθερία εδώ είναι στην επιλογή της οκτάβας.

Τα γραφήματα μπορεί να διαμορφώνουν ομάδες που μπορούν να ηχοποιούνται αυτόνομα πάντα βέβαια σε συσχετισμό με την όλη πορεία του έργου.

Παραδείγματα:

Παράδειγμα σημειογραφίας

Οι τρεις κατηγορίες γραφημάτων συνδυάζονται στις παρτιτούρες του Λογοθέτη με διάφορους τρόπους στην προσπάθειά του να καταγράψει όσο γίνεται πιο σαφώς την συνθετική του ιδέα. Ο ίδιος δίνει το παρακάτω παράδειγμα συνδυασμού όλων των γραφημάτων με επεξηγηματικά σχόλια για τον τρόπο ανάγνωσής τους.

Παρακολουθήστε μια ερμηνεία του παραδείγματος από φλάουτο.

Στο παράδειγμα αυτό το μιb συνδυάζεται με το σύμβολο του tremolo, αντίστοιχα το μι με το σύμβολο του vibrato. Όταν δεν υπάρχουν βοηθητικές γραμμές τότε πρόκειται για σήματα δράσης όπου ο εκτελεστής αποδίδει ελεύθερα την γραφική απεικόνιση.

Κείμενα

Τα κείμενα ακολουθούν την ίδια λογική των άλλων συμβόλων. Το μέγεθος και η έντονη γραφή αντιστοιχούν σε εντάσεις και ή εναλλαγές ηχοχρώματος. Επιπλέον υπάρχει διάκριση κεφαλαίων - μικρών καθώς και χρήση στίξης ακόμα και μέσα στις λέξεις (π.χ. "O!dEr? niIch!t!") που επηρεάζουν τον τρόπο ερμηνείας. (π.χ. Mantratellurioum)

Ο Λογοθέτης χρησιμοποιεί πολλά εννοιολογικά λογοπαίγνια και για το λόγο αυτό τα έργα του με γερμανικό κείμενο είναι δύσκολο να γίνουν αντιληπτά από μη γερμανόφωνο κοινό.

Η πορεία του έργου

Η αρχή και το τέλος του έργου μερικές φορες ορίζονται από τον συνθέτη είτε με την ένδειξη "Αρχή" - "Τέλος" (π.χ Linienmodulationen - Γραμμικές διαμορφώσεις) είτε με διαδοχικούς αριθμού (π.χ. Στύξ). Όταν δεν υπάρχει αναφορά οι εκτελεστές επιλέγουν από ποιο σημείο θα ξεκινήσουν, από πού θα περάσουν και που θα καταλήξουν. Κάθε όργανο μπορεί να επιλέξει διαφορετικό σημείο και πορεία.

Διάρκεια

Η διάρκεια δεν αναγράφεται πάντα και ορίζεται από τους ερμηνευτές. Σε μερικά έργα αναγράφεται ο χρόνος σε σημεία της πορείας (π.χ. στο "Τοπίο χρόνου"), αλλά και εδώ είναι σχετικός. Οι ερμηνευτές μπορούν αν επιθυμούν να παίξουν το έργο πιο αργά ή πιο γρήγορα σεβόμενοι όμως τις αναλογίες του χρόνου.

Συνδυασμός οργάνων

Στα περισσότερα έργα δεν ορίζεται η ενορχήστρωση και μπορούν να παιχτούν από οποιοδήποτε συνδυασμό οργάνων υπό τον όρο να μπορούν να ακολουθηθούν όλες οι γραμμές. Σε ορισμένα δύνεται οδηγία που καμιά φορά ξενίζει (π.χ. για πιάνο με ή χωρίς ορχήστρα). Αλλά και αυτές είναι ενδεικτικές. Ο ίδιος ο Λογοθέτης έργα στα οποία αναφέρει «για ορχήστρα» τα εκτελούσε και με μικρό σύνολο.

Αριθμός σελίδων

Πολλά έργα αποτελούνται από μόνο μία σελίδα γραφικής παρτιτούρας. Αλλά συνεχίζουν σε πολλές σελίδες («μουσικά χαρτιά»). Μερικές παρτιτούρες είναι σχεδιασμένες σε διάφορα επίπεδα, όπου κάθε όργανο (ή ομάδα οργάνων) ακολουθεί το δικό της μουσικό χαρτί. Το συνολικό έργο φαίνεται αν τοποθετηθούν τα μουσικά χαρτιά το ένα πάνω στο άλλο (όπως στο "Κύκλοι 12 φθόγγων σε ελεύθερο κανόνα + Διφωνία= Κύκλοι 12 φθόγγων σε ελεύθερο κανόνα και διφωνία")

Κ.Μ.